Toneelschrijver, waar theater tot leven komt.
Wat is toneel?
alles wat je moet weten over het maken van een toneelvoorstelling.
Naast toneelgroep Durendaal heb ik ook de kans gekregen om voor andere amateurgezelschappen te spelen. Ik spreek over amateurgezelschappen, of liefhebber theater omdat daar toneel wordt gemaakt door gepassioneerde theaterliefhebbers die van het acteren niet hun beroep hebben gemaakt. Dit staat volledig los van de kwaliteit die ze brengen.
In mijn mening onderscheidt amateurtoneel zich van het professionele theater door de mogelijkheden die ze hebben. Zo zijn er bij professioneel theater grotere budgetten gemoeid om zowel acteurs, actrices, regisseurs, auteurs, enzovoort te betalen. Allemaal mensen die moeten leven van theater als beroep. Een beroep dat zeker niet te onderschatten valt, professioneel theater maken is daarom steeds een product afleveren in de hoop uit de kosten te raken.
In het amateurtheater zijn deze budgetten veel minder groot en zijn de betrokken creatieveling steevast vrijwilligers die naast hun dagtaak zich engageren om een mooi eindresultaat op de planken te brengen. Dit maakt ook dat de ticketprijzen bij amateurtoneel een stuk lager kunnen liggen dan bij professioneel theater.
In deze tekst neem ik je mee, aan de hand van mijn eigen ervaringen in het amateurtoneel, langs de weg die een idee aflegt tot aan de laatste voorstelling.
Hoe komt een idee tot stand?
Lang voordat het publiek de eerste keer kan kennismaken met een nieuwe toneelvoorstelling worden de eerste plannen al gemaakt. De keuze van een toneelstuk kan op verschillende manieren gebeuren. Je kan bijvoorbeeld zelf een toneelstuk schrijven, het grote voordeel hiervan is dat je gericht kan schrijven voor het gezelschap waar je aan verbonden bent. Zo kan je ervoor zorgen dat alle spelers een leuke rol krijgen, dat de rollen in het stuk op het lijf geschreven zijn van de acteurs die er zijn en als laatste is het ook niet onbelangrijk dat je op die manier geen auteursrechten dient te betalen voor het stuk. Een uitgebreide reeks tips en weetjes om zelf een toneelstuk te schrijven vind je in de gratis online cursus op deze site.
Een andere mogelijkheid is om te gaan snuisteren tussen de talrijke toneelstukken die er al bestaan. Je kan gaan aankloppen bij auteursverenigingen, in België zijn Almo en Toneelfonds Janssens hiervan de bekendste. Je kan terecht bij bibliotheken die toneelteksten uitlenen, in België is de theaterbib van opendoek een absolute aanrader.
Lees ook! Toneelstukken schrijven, een online cursus.
Of je kan ook terecht op de website van de auteur zelf, waar in sommige gevallen alle teksten online gepubliceerd staan. Zo vind je op deze website een volledig overzicht van mijn toneelstukken en kan je de teksten integraal lezen. Uiteraard ben je bij het gebruik van een toneeltekst verplicht hierop de nodige auteursrechten te betalen.
De zoektocht naar een geschikte toneeltekst wordt meestal overgelaten aan het zogenaamde leescomité, deze leden van de toneelkring zullen verschillende toneelteksten lezen en beslissen welk stuk er het volgende jaar op de planken zal staan. Bij de keuze van een toneelstuk zijn er verschillende zaken die overwogen worden.
Een eerste beslissing is vaak het genre van stuk, sommige toneelkringen kiezen er steevast voor om een volkse komedie of klucht te spelen, hoewel dramatische of spannende stukken uiteraard ook tot de mogelijkheden behoren.
Een komisch stuk staat over het algemeen garant voor volle zalen terwijl uit mijn ervaring meermaals is gebleken dat drama’s of thrillers soms iets minder volk weten te lokken, maar daarom het aanwezige publiek niet minder weten te beroeren. Het is een moeilijke beslissing die het leescomité steeds weer moet maken.
Een tweede belangrijke afweging bestaat eruit of er een stuk wordt gezocht voor de beschikbare hoeveelheid acteurs binnen de vereniging, of dat de acteurs worden gekozen naargelang de bezetting van het gekozen stuk. Een begrijpelijke afweging aangezien binnen een vereniging iedereen zijn steentje wil bijdragen aan de voorstelling, hoewel aan de andere kant heel wat mooie stukken met een andere bezetting kunnen mislopen worden.
Wanneer het leescomité na al deze beslissingen een geschikt stuk heeft gevonden gaat de regisseur aan de slag.
Innerlijke regie
Voor de acteurs van een stuk gekozen worden en de repetities van start kunnen gaan, heeft de regisseur de belangrijke taak om aan de hand van de toneeltekst reeds vooraf een aantal keuzes te maken. Dit onderdeel van de regie heet de innerlijke regie. Hier zal de regisseur in de toneeltekst op zoek gaan naar de aanwezige thema’s en hoe hij* deze het best kan overbrengen naar het publiek. Hij zal bedenken hoe het decor er moet uitzien, welke theaterbelichting er gebruikt zal worden maar ook hoe de acteurs gekleed zullen gaan en welke muziek tijdens de voorstelling zal spelen. Ook zal hij al een beeld vormen van de plaatsing en handelingen van de acteurs. Al deze beslissingen zal de regisseur opnemen in zijn regieboek, vaak een tekstbrochure met extra aanvullingen, waarmee hij tijdens het repetitieproces aan de slag kan. Wanneer de regisseur zijn visie over het toneelstuk heeft gevormd zal hij samenzitten met de technische ploeg van de toneelvereniging om zijn verwachtingen duidelijk te maken.
*of zij
Decor, licht en geluid
In overleg met de technische ploeg zal de regisseur al voor aanvang van de repetities een duidelijk beeld scheppen over de benodigde decors en belichting. Hij heeft hierbij verschillende opties, die naargelang de technische mogelijkheden van de toneelvereniging gebruikt kunnen worden.Sommige toneelvoorstellingen vragen om een realistisch decor met uitgebreide decoratie. Andere voorstellingen, die zich bijvoorbeeld op verschillende locaties afspelen, vragen om een inventieve aanpak met eenvoudige middelen. Zo komt het vaak voor dat er binnen een vast decorkader gebruik wordt gemaakt van losse onderdelen of zetstukken om bepaalde plaatsen weer te geven.Naast het decor speelt ook de gebruikte belichting een belangrijke rol. Zo kan een subtiele verandering in het licht de juiste sfeer scheppen voor een bepaalde scène. Ook het gebruik van geluiden, die al dan niet subtiel gebruikt worden kan een juiste sfeer creëren. De mogelijkheden van decor, licht en geluid zijn mits enige creativiteit en mogelijke technische beperkingen vrijwel eindeloos.
Lees ook! Hoe maak en ontwerp je een decor?
Kledij
De regisseur neemt ook al vroeg beslissingen over de kledij in de voorstelling. Binnen het amateurtoneel wordt er vaak gekozen om de acteurs thuis in de kasten te laten zoeken naar kledij die past in de voorstelling, maar even vaak is dit niet mogelijk door de aard van het stuk. Niet iedereen heeft nu eenmaal een prinsessenjurk of ridderkostuum in zijn kleerkast hangen. Daarom zijn er verschillende toneelgroepen die doorheen de jaren een grote voorraad aan kostuums hebben verzameld en die deze dan ook regelmatig hergebruiken mits enkele aanpassingen.Het is soms ook mogelijk voor gezelschappen om bij andere toneelgezelschappen kostuums te lenen, mits het eventueel betalen van huur. Een laatste optie is het laten maken van kledij specifiek voor een voorstelling, hierbij is het echter wel van belang om hier voldoende tijd voor te voorzien.
Audities
Als alle voorbereidingen voor een voorstelling zijn getroffen is het tijd om de acteurs te kiezen. In veel gevallen liggen de acteurs al vast bij de keuze van het stuk, maar het kan evengoed voorkomen dat de rolverdeling, of welke spelers er zullen meespelen nog beslist moet worden. Hiervoor kunnen er audities gedaan worden. Ik weet uit ervaring dat de meeste amateurgezelschappen hier niet voor staan te springen omdat het een gevoel kan geven dat enkel de beste spelers nog mogen meedoen.
Een auditie binnen het amateurtoneel kan echter ook positief zijn, zo krijgen acteurs die steeds hetzelfde personage toebedeelt krijgen de kans om ook andere kanten van zichzelf te laten zien of kan de regisseur de audities gebruiken om zijn rolverdeling te optimaliseren, zonder dat dit hoeft te betekenen dat er spelers niet kunnen meedoen. De opvatting van een auditie kan verschillen van regisseur tot regisseur, toen ikzelf bij het jeugdtoneel deelnam aan een auditie werd er verwacht een klein fragmentje uit het stuk voor te bereiden. Dit was steevast zenuwslopend, maar het gaf mij eveneens de kans om mezelf te bewijzen binnen een bepaalde rol. Want dat is wat ik toen als acteur wou, alles geven om een bepaalde rol naar best vermogen in te vullen, in functie van het stuk. Toegegeven in het begin was het ook gewoon heel leuk om een grote rol te krijgen en in de belangstelling te staan.
Door de jaren heen heb ik al met verschillende gepassioneerde tegenspelers mogen werken en ik vind het nog altijd fascinerend hoe iedereen zijn eigen motivatie en reden heeft om deze veeleisende hobby te beoefenen. Één van de mooiste uitspraken kwam van een tegenspeelster die me de dag voor de première zei dat ze het jammer vond dat er de dag daarna publiek aanwezig zou zijn. Niet omdat de voorstelling zo slecht was, maar omdat het dan voelt alsof je een kindje waar je zolang aan hebt gewerkt moet afstaan. En zo voelt het ook, het verhaal dat je samen kan vertellen, laten ontstaan is je eigen kindje.
Jammer genoeg kom je ook soms in aanraking met mensen die toneelspelen uit een nood om zichzelf in de aandacht te plaatsen en hierbij het teamwork uit het oog verliezen. Als je zelf actief bent in de toneelwereld zul je hiermee wellicht ook al in aanraking zijn gekomen. Een zin uit het boek “An actor prepares” van Konstantin Stanislavski is me hierover steeds bijgebleven.
“Onthoud nu goed wat ik jullie ga zeggen: vanwege de publiciteit en de spectaculaire kant van het theater trekt het veel mensen aan die slechte munt willen slaan uit hun schoonheid of carrière willen maken. Ze maken misbruik van de onwetendheid van het publiek, haar gedegenereerde smaak, vriendjespolitiek, intriges, vals succes en nog veel meer middelen die geen betrekking hebben op creatieve kunst. Dit soort uitbuiters is de meest dodelijke vijand van de kunst. We moeten tegen hen de strengste maatregelen nemen en indien zij niet gecorrigeerd kunnen worden, moeten ze van de planken verdwijnen.”
Harde taal waarin naar mijn gevoel een grote kern van waarheid schuilt. Ik heb mezelf vroeger ook bezondigd aan de verleiding om in de belangstelling te staan en hierbij mijn tegenspelers uit het oog verloren, maar het is uit deze fouten die ikzelf heb gemaakt dat ik geleerd heb om alert te zijn voor ego’s binnen het theater.
Jaren nadat ik die eerste audities bij het jeugdtoneel heb gedaan kreeg ik zelf de mogelijkheid om mijn zelfgeschreven jeugdstuk “Het boek en de vier stenen” te regisseren. Ik heb toen ook gekozen om hiervoor audities te houden, uiteraard kreeg iedereen die wou een rolletje, maar de audities hielpen mij wel om de meest geschikte rolverdelingen te maken.
Want tijdens zo’n auditie kan je naast de kunde van een speler ook zien hoe gemotiveerd iemand is. En een groep gemotiveerde acteurs is de basis van elke succesvolle productie.
Hoe verloopt een toneelrepetitie, hoe moet ik mijn tekst instuderen, wie werkt er allemaal mee aan een toneelstuk? Het zijn enkele van de vragen over het toneel die ik me als kind regelmatig stelde en waarop ik hieronder een antwoord tracht te geven.
Toneel en theater hebben een bijzondere plaats in mijn leven, en aangezien jij deze tekst nu aan het lezen bent is de kans groot dat dat ook voor jou het geval is, of spoedig zal zijn. Als kind ging ik al regelmatig naar toneelvoorstellingen kijken van toneelgroep Durendaal uit Lint, waar ik heel mijn jeugd heb gewoond. Het is ook bij die toneelgroep dat ik jarenlang theaterervaring heb kunnen opdoen, zowel in het acteren, regisseren, decorbouw en belichting.
Eerste lezing
Het begin van de repetities kenmerkt zich meestal door een lezing van het stuk. Het kan echter ook voorvallen dat het stuk al eens samen gelezen wordt voor de auditie zodat de acteurs zich een goed beeld kunnen vormen van de rol die ze ambiëren. Maar de eerste lezing waarin elke speler zijn eigen rol leest is het startschot voor een boeiende repetitieperiode.Tijdens zo’n lezing zijn er spelers die graag rondwandelen en bewegen om zich beter te kunnen inleven, er zijn echter ook spelers die op dit punt nog zo neutraal mogelijk lezen. Welke nu de beste manier is om te lezen weet ik niet, al ben ik zelf van mening dat een iets neutralere manier van lezen zonder al te veel keuzes te maken het meeste mogelijkheden biedt om met behulp van de regisseur je personage eigen te maken. Na deze lezing vat de eigenlijke repetitieperiode aan.
Repetities
De repetities vinden meestal plaats in een repetitielokaal waar door middel van eenvoudige middelen het decor wordt voorgesteld. Het komt zelden voor dat er al bij start van de repetities gebruik kan gemaakt worden van het daadwerkelijke decor.Het verloop van een repetitieperiode is sterk afhankelijk van de toneelkring waarbij je actief bent en dan nog eens afhankelijk van regisseur tot regisseur. Ik heb zelf repetitieperiodes gehad waarin het stuk stapsgewijs in chronologische volgorde werd opgebouwd, maar er zijn ook regisseurs die ervoor kiezen om de repetities aan te passen aan de beschikbaarheid van de acteurs. Aangezien de spelers naast hun hobby’s ook beroeps en privé verplichtingen hebben kan het voorvallen dat zelfs de meest geëngageerde speler niet op alle repetities aanwezig kan zijn. Het aanpassen van het repetitieschema zorgt ervoor dat iedereen de mogelijkheid heeft om mee te spelen, ook mensen met een onregelmatige agenda.
Wanneer de repetities chronologisch verlopen is het gangbaar om twee keer per week te repeteren waarbij de eerste dag een scène wordt gezet en de tweede dag dezelfde scène wordt herhaald. Tijdens het zetten van een scène zal de regisseur aan de hand van zijn regieboek de handelingen en plaatsing van de acteurs verduidelijken. Soms gebeurt zo’n plaatsing relatief los, maar wanneer er veel spelers op het podium staan is het vaak nodig dat de regisseur iedereen een duidelijke plaats toewijst zodat iedereen zichtbaar is.
Lees ook! Cour, Jardin en andere zones van een podium.
Verder is het de taak van de regisseur om ervoor te zorgen dat de handelingen van de acteurs vanuit de juiste intentie vertrekken en dat de acteurs het doel van hun personage binnen een scène begrijpen.
Een belangrijk punt tijdens dit repetitieproces is het vanbuiten leren van de tekst. Er zijn verenigingen die hier nogal los mee omspringen, waardoor er sommige spelers hun tekst pas kennen tegen de generale week. Ikzelf ben van mening dat wanneer een scène gezet is de tweede dag van die repetitieweek de tekst gekend moet zijn. Als acteur vind ik het zelf erg onhandig om te spelen terwijl ik nog een brochure in mijn hand heb. Hoe je nu het best zo’n tekst vanbuiten leert is sterk afhankelijk van persoon tot persoon en van stuk tot stuk. Ikzelf kan ervan genieten om mijn tekst in te studeren in bad, of op te zeggen onder de douche waar ik dan aan de buitenkant flarden tekst heb gekleefd. In andere gevallen werkt het dan weer beter om de tekst van je tegenspeler op te nemen en aan de hand van die opname te studeren.
En het beste middel blijft nog steeds iemand te vinden die je wil helpen met je tekst te overlopen. Een algemene regel bij het studeren van je tekst is echter steeds een nacht tussen te laten tussen het studeren en de repetitie. Wanneer je enkele uren voor een repetitie aan het studeren gaat val je sowieso door de mand. De ideale test om te weten of je je tekst voldoende kent is deze opzeggen tijdens de afwas of het schillen van aardappelen. Als je dit kan dan ben je zeker dat je tijdens de repetitie je tekst kent.
Sommige gezelschappen kiezen er ook voor om gebruik te maken van een souffleur. Dit is iemand die vanuit de zaal of vanachter het podium de tekst kan voorzeggen wanneer een speler deze kwijt is. Het grote nadeel hiervan is dat wanneer een acteur pauzes neemt tijdens zijn tekst een souffleur te snel is met het voorzeggen van teksten.En ook de onzekerheid in tekstkennis valt op in het spel van een acteur. Daarom ben ik zelf voorstander van zo snel mogelijk te beginnen met teksten te leren en geen gebruik te maken van een souffleur.
Reclame maken
Naar gelang de repetities vorderen is het tijd om publiek naar de voorstelling te lokken. Om deze reclame te maken zijn er verschillende mogelijkheden. Waar vroeger het bussen van flyers en folders en het ophangen van posters de belangrijkste vorm van reclame was, spelen sociale media zoals facebook hier meer en meer een belangrijke rol in. Het maken van een voorstelling en van reclame kost nu eenmaal geld, daarom is het zoeken van sponsors ook een niet te onderschatten bezigheid. Plaatselijke middenstanders of bedrijven kunnen in ruil voor financiële of materiële steun een plaats op de affiche, flyer of in het programmaboekje krijgen.
Lees ook! Hoe maak je reclame voor een toneelstuk?
Generale week
Tijdens de generale week verhuizen de repetities meestal naar de plaats waar de opvoeringen zullen plaatsvinden. Met een beetje geluk staat het decor daar al tegen de start van de generale week, maar het komt evengoed voor dat ook in deze week decor en licht nog moet geplaatst worden. Dit alles zorgt voor een hoop uitdagingen voor zowel technische ploeg als acteurs als regisseur. Vaak zal blijken dat de gerepeteerde handelingen en plaatsing nog gewijzigd moet worden aan het decor of aan het licht. Dit maakt dat deze laatste week voor de première zenuwslopend is. Naast de gebruikelijke volledige doorlopen, het spelen van de voorstelling van begin tot einde, vinden er ook technische repetities plaats om de technische ploeg de kans te geven om licht en geluid op de juiste momenten te leren bedienen en aan te passen waar nodig. Ook het repeteren in kostuums zorgt vaak voor een nieuwe dynamiek, bepaalde handelingen blijken plots moeilijker of kostuumwissels nemen meer tijd in beslag dan gepland. Na al deze zenuwslopende dagen en een nog zenuwslopendere generale repetitie, waarop soms al een select publiek bestaande uit leden van de kring wordt toegelaten is het tijd voor de première. Op dit ogenblik wordt de voorstelling bevroren en worden er doorgaans geen wijzigingen meer gemaakt.
Première
Een slechte generale repetitie betekend een goede première. Het is een van de vele stukjes bijgeloof in het theater. Maar aangezien acteurs na een slechte generale extra op hun hoede zijn bij de première berust dit zeker op waarheid. De traditie wil dat acteurs aan elkaar cadeautjes in het thema van hun rol geven voor aanvang, deze zogenaamde toi’kes zorgen steevast voor een opperbeste sfeer. Na een laatste speech van de regisseur en een laatste snelle technische doorloop, de zogenaamde raccord is het tijd om de voorstelling op het publiek los te laten. Wanneer een productie meer dan één weekeind wordt gespeeld is het gebruikelijk om tekstrepetities te houden zodat deze onderhouden blijft. Meestal wordt er tijdens deze repetities erg snel als ware het op zijn Italiaans gesproken. Daarom dat deze repetities ook wel een Italienneke worden genoemd. Tot slot resten er nadat alle voorstellingen gespeeld zijn een hoop mooie herinneringen en het vooruitzicht naar een volgende toneelvoorstelling.